Jedną z podstawowych cech dramatu antycznego jest zasada trzech jedności. Przez długi czas była to najważniejsza reguła dotycząca fabuły tragedii antycznej. Na przestrzeni wieków zasada ta stopniowo ulegała zmianom aż do zrezygnowania z niej w dramatopisarstwie.
Spis treści
Zasada trzech jedności
Zasada trzech jedności jest zespołem ważnych dla konstrukcji dramatu antycznego, reguł. Są to:
- Jedność miejsca – polega ona na umiejscowieniu fabuły utworu w konkretnym miejscu, np. pod bramami pałacu, w jednym pomieszczeniu lub na dziedzińcu. Wszystkie wydarzenia, które mają wpływ na fabułę, rozgrywają się właśnie tam, a bohaterowie nie wędrują do innych miejsc.
- Jedność czasu – czas trwania akcji, według zasad antycznego dramatu, ma odpowiadać czasowi wystawiania sztuki na scenie. Oznacza to, że akcja rozwija się w ciągu jednego dnia (lub jednej nocy), trwa kilka lub kilkanaście godzin, nigdy jednak nie rozciąga się na dzień kolejny. Fabuła utworu, łącznie z jej finałem, musi zamknąć się w określonym czasie.
- Jedność akcji – dramat antyczny jest utworem jednowątkowym. Przedstawia historię konkretnego bohatera, nie dodaje dodatkowych wątków oraz nie przestawia losów bohaterów pobocznych.
Warto podkreślić, że zasada trzech jedności nie była zawsze respektowana przez komedie i tragedie antyczne. Stanowiła ona jednak wzór utworu dramatycznego. Do najpopularniejszych twórców stosujących tę regułę zaliczyć można Sofoklesa z przykładami jego dzieł: Antygona oraz Król Edyp. Wiele dramatów antycznych tworzonych było jako trylogie – dzięki temu autorzy mogli uniknąć trudności fabularnych związanych ze sztywną regułą jedności czasu. Każdy epizod historii rozgrywał się bowiem w odrębnym dramacie. Każda z części trylogii była ze sobą związana tematycznie, pozwalało to więc na dodatkowe, ułatwiające zrozumienie sztuki, objaśnienia.
Źródła zasady trzech jedności
Po raz pierwszy zasada trzech jedności została wyartykułowana w Poetyce – dziele Arystotelesa. Przede wszystkim wspomina on o zasadzie jedności akcji, którą uważa za najważniejszą. Kwestia restrykcji związanych z jednością czasu pojawia się dopiero w piątym rozdziale rozprawy, w którym filozof wspomina o „długości trwania tragedii”. Jednak na podstawie dorobku arcydzieł antycznego dramatu i ustaleń Arystotelesa zasada trzech jedności stała się pewnym wyznacznikiem cech dramatu antycznego.
Zasada trzech jedności w kolejnych epokach
W klasycyzmie włoskim, za sprawą studiów nad Poetyką Arystotelesa, zasada trzech jedności została rozwinięta i kontynuowana. Stała się ona w późniejszym czasie jedną z głównych reguł również francuskiej sztuki dramatycznej, jednak po czasie stopniowo zanikała. W romantyzmie krytykowano zasadę trzech jedności głównie z powodu jej sztywnych wymogów, które uniemożliwiały rozwinięcie dramatu i uzyskanie formy bardziej angażującej odbiorcę. Echa prób przezwyciężenia zasady odnaleźć można przede wszystkim w dramacie elżbietańskim oraz romantycznym.
Złamanie zasady trzech jedności
Złamanie zasady trzech jedności wiązało się z porzuceniem idei umiejscawiania bohaterów w jednej przestrzeni, przedłużeniem akcji dramatu na kilka dni oraz włączeniem w fabułę dodatkowych, uzupełniających historię, wątków. Przykładami dramatów, w których zerwano z zasadą trzech jedności, są:
- Makbet – William Szekspir zdecydował się zrezygnować z zasady trzech jedności, zasady decorum oraz podjął się wprowadzenia scen zbiorowych i usunięcia chóru. Skupił się przede wszystkim na ukazaniu portretu psychologicznego postaci i wpływu wydarzeń na ich własne losy. Akcja Makbeta rozgrywa się nie tylko w zamku, ale również na polu bitwy i na wrzosowiskach, by ponownie wrócić do zamku. Czas nie został w utworze określony, natomiast akcja toczy się na przestrzeni kilku miesięcy. Jedyną zasadą, która została zachowana, jest jedność akcji, ponieważ fabuła nie wykracza poza losy głównego bohatera.
- Dziady – w dramacie Adama Mickiewicza spotkać można przede wszystkim zerwanie z zasadą jedności czasu – akcja trwa przez długi czas, kolejne sceny nie następują bezpośrednio po sobie – dzieli je niekiedy kilka miesięcy. Fabuła posiada więc luki czasowe, które nie wymagają uzupełnienia dla zrozumienia przedstawianej historii. Akcja dramatu rozgrywa się w bardzo wielu lokalizacjach – w Wilnie oraz we Lwowie, na przyjęciu, w celi czy na cmentarzu. Każda scena prezentuje osobny element fabuły, która składa się w jedną całość. W dramacie mają miejsca również zjawiska fantastyczne.
- Kordian – utwór Juliusza Słowackiego, zgodnie z konwencją dramatu romantycznego, zrywa z zasadą trzech jedności. Wydarzenia przedstawione w dramacie rozgrywają się w wielu miejscach; główny bohater wyrusza w podróż. W każdej lokacji rozgrywają się różne – wpływające na fabułę utworu – wydarzenia. Akcja „Kordiana” rozgrywa się w ciągu wielu lat co bez wątpienia stanowi zerwanie z zasadą jedności czasu. Słowacki wprowadził do utworu również wątki poboczne, które nie mają ścisłego związku z główną historią. Tym, co zdecydowanie oddala „Kordiana” od reguł antycznego dramatu jest akcja, która rozgrywa się pomiędzy światami.
Czytaj dalej: Dwanaście prac Heraklesa
